Działalność naukowa Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu (cz. 2)

Jednostka w strukturze

Biorąc pod uwagę historyczny rys kształtowania się i działalności Biblioteki Uniwersyteckiej, należy stwierdzić, iż w pierwszych dziesięcioleciach od jej powstania brakowało jednostki centralnie umiejscowionej w strukturze, która zajmowałaby się zarządzaniem i koordynacją działalności naukowej bibliotekarzy. Zdawkowe relacje na ten temat odnajdujemy jedynie w raportach poszczególnych oddziałów. Wzmiankuje się wówczas realizowane projekty i osiągnięcia pracowników, ich udział w konferencjach i innych spotkaniach oraz towarzystwach naukowych, przygotowane wystawy (zarówno nowości wydawniczych, jak i zbiorów specjalnych oraz wystawy okolicznościowe), publikacje, jak również prace dydaktyczne, m.in. wykłady czy ćwiczenia dla studentów uniwersytetu. W 1953 roku powołano specjalną Komisję do Prac Naukowych, która czuwać miała nad całością działalności naukowej biblioteki. W jej skład weszli wówczas dr Maria Puciatowa – przewodnicząca, kustosz M. Dzikowski, kustosz S. Lisowski, dr M. Dunajówna, E. Józefowicz i W. Mincer. Pierwsze zebranie komisji, na którym postanowiono „rozpoczęcie przez pracowników naukowych Biblioteki Uniwersyteckiej stałej, kontrolowanej pracy naukowej, na którą przeznaczono jeden dzień tygodniowo”¹², odbyło się dnia 11 marca 1953 roku. Komisja działała, jak się zdaje, przez kolejne lata i koordynowała działalność naukową, którą referowano na poszczególnych posiedzeniach.

Od samego początku bibliotekarze uczestniczyli również w licznych warsztatach i podejmowali trud dalszego kształcenia zarówno w szkolnictwie niższym, jak i wyższym. Do ciekawych przedsięwzięć należy z pewnością działalność dydaktyczna pracowników biblioteki, w tym m.in. praktyki międzyoddziałowe czy szkolenia wewnętrzne, które zmierzały do zaznajomienia młodych pracowników z problematyką biblioteczną i ułatwienia im przygotowań do egzaminów na stanowiska bibliotekarskie¹³, a także kursy języka polskiego, angielskiego, niemieckiego, rosyjskiego czy francuskiego, prowadzone przez bibliotekarzy, zaś w późniejszych dziesięcioleciach przez pracowników Studium Praktycznej Nauki Języków Obcych. Szkolenia wewnętrzne odbywały się często na zasadzie posiedzeń publicznych, połączonych z referatami dotyczącymi spraw biblioteki, organizacji bibliotekarstwa w Polsce i na świecie, podstawowych aktów prawnych, regulujących sprawy funkcjonowania bibliotek, czy współczesnego wymiaru usług bibliotecznych. Interesującą formą poszerzenia wiedzy były liczne zebrania pracowników oddziałów, na których dyskutowano najnowszą literaturę zagraniczną, związaną zwykle z pracą danego działu. Często szkolenia takie obejmowały również etap sprawdzenia pozyskanych wiadomości w formie kolokwiów. Sprawozdania z działalności biblioteki wzmiankują również coroczne kursy przysposobienia bibliotecznego dla studentów naszej uczelni, a także praktyki studentów bibliotekoznawstwa z wielu ośrodków polskich, dla przykładu bibliotek UAM, UWr, UW, WSP w Kielcach czy Bydgoszczy. W celu doskonalszego zapoznania studentów z funkcjonowaniem biblioteki powstał nawet w końcu lat siedemdziesiątych XX wieku skrypt opracowany zespołowo przed pracowników BU UMK pod redakcją B. Ryszewskiego. Studenci, którzy nie mieli możliwości bezpośredniego uczestnictwa w wykładach wprowadzających i ćwiczeniach katalogowych w ramach wspomnianego szkolenia, składali swoje zaliczenia właśnie na podstawie tego skryptu.

Już w latach czterdziestych zachęcano pracowników do uczestnictwa w licznych towarzystwach naukowych, m.in. w nowo założonym Kole Pomorskiego Związku Bibliotekarzy i Archiwistów Polskich (inicjatywa z lipca 1945 roku) i powstającym naówczas Towarzystwie Przyjaciół Biblioteki Uniwersyteckiej, które z uwagi na początkowy brak szkoleń stanowić musiało duże wsparcie w kwestii kształcenia. Inicjatywa taka przetrwała aż do czasów współczesnych w postaci zainteresowania działalnością Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich czy zaangażowania w prace dzisiejszej Konferencji Dyrektorów Bibliotek Akademickich Szkół Polskich, ale i innych towarzystw i instytucji prowadzących badania tematycznie związane z pracą zawodową lub zainteresowaniami własnymi bibliotekarzy, np. Towarzystwa Naukowego w Toruniu.

W roku 1968 powstał Oddział Prac Naukowych, Organizacyjno-Naukowych i Dydaktycznych, który objął działalność naukową biblioteki bardziej instytucjonalnym nadzorem. Na stanowisko kierownika powołano z dniem 1 maja tegoż roku mgr Krystynę Podlaszewską, która przejęła obowiązki odchodzącej na emeryturę dr Marii Dunajówny, autorki jednego z ciekawszych opracowań toruńskiej gazety Thornische Wöchentliche Nachrichten und Anzeigen¹⁴. Od tego momentu w sprawozdaniach pojawiają się statystyki dotyczące prowadzonych przez pracowników biblioteki prac naukowych. Wśród nich znajdują się zarówno te długofalowe, objęte planem, jak dla przykładu prace doktorskie i habilitacyjne oraz większe projekty bibliograficzne i monografie, jak i prace pozaplanowe, na które składają się najczęściej pojedyncze publikacje naukowe i popularnonaukowe, wynikające z kwerend i wygłoszonych uprzednio referatów. Zazwyczaj ich liczba przekracza kilkadziesiąt tematów naukowych, prowadzonych średnio przez kilkunastu do ponad dwudziestu pracowników biblioteki. Wiele spośród zagadnień badawczych z roku na rok powtarza się, choć dotyczy to jedynie tych, których efekt podziwiać można było dopiero po wieloletnich kwerendach i badaniach naukowych. Ponadto powstaje szereg prac, pojedynczych artykułów naukowych, będących wynikiem indywidualnych zainteresowań badawczych. Z tym natomiast związane jest w późniejszych latach nawet bardzo intensywne uczestnictwo w konferencjach naukowych, sympozjach i warsztatach, które miały na celu nie tylko poszerzanie wiedzy czy prezentację dotychczasowych wyników badań, ale przede wszystkim wymianę naukową między różnymi ośrodkami badawczymi i nawiązywanie współpracy międzyinstytucjonalnej.

Do bardziej praktycznych obowiązków jednoosobowego Oddziału Prac Naukowych należało z początku sporządzanie rocznych i pięcioletnich planów naukowych i czuwanie nad ich realizacją, działalność sprawozdawcza i przygotowywanie ankiet o działalności biblioteki dla instytucji zewnętrznych. Ponadto zajmowano się przygotowywaniem informatorów i biuletynów dotyczących struktury organizacyjnej i obszarów funkcjonowania biblioteki i prowadzeniem kartotek (późniejszych baz), m.in. czasopism pomorskich, zawartości Gazety Toruńskiej czy publikacji pracowników BU. Protokołowano posiedzenia kierowników oddziałów, co zasadniczo przetrwało do dnia dzisiejszego, organizowano stałe dyżury w katalogach oraz prowadzono działalność promocyjną, która obejmowała dla przykładu prowadzenie audycji o bibliotece w Polskim Radio w języku niemieckim czy też wyjazdy do innych instytucji w celu nawiązania bliższej współpracy i zaprezentowania własnej jednostki. Warto nadmienić, iż z koordynacją działalności naukowo-dydaktycznej biblioteki w dużej mierze powiązana była zawsze znajomość języka obcego (niemieckiego, angielskiego lub francuskiego). Kierownik oddziału zajmował się bowiem tłumaczeniem korespondencji dla różnych oddziałów oraz niekiedy wybranych tekstów naukowych na język obcy, jak dla przykładu świeżo nabytego w roku 1972 oryginału listu Napoleona, pisanego w Toruniu w roku 1812. Wśród zadań oddziału znajdowało się także oprowadzanie gości i wycieczek zagranicznych po bibliotece i przybliżanie im historii, struktury i działalności tej instytucji.

W roku 1972 zaszła kolejna zmiana w oddziale, bowiem od 10 grudnia funkcję kierownika przejęła wówczas jeszcze mgr Zofia Mołodcówna, zastępując w obowiązkach dr Krystynę Podlaszewską, która skierowana została na stanowisko kierownika Oddziału Starych Druków i Rękopisów. W kolejnym roku do obowiązków oddziału dołączone zostały także formalności związane z zawieraniem umów i sporządzaniem rachunków za zlecone prace naukowo-badawcze¹⁵. Taka forma działalności pozostała w tym dziale aż do początku XXI wieku, choć z szerszym zakresem przedmiotu umów, do którego należą także czynności techniczno-administracyjne. W 1975 roku oddział otrzymał tymczasowe, dodatkowe wsparcie dwóch pracowników, młodszego bibliotekarza B. Kamińskiej i kustosza mgr M. Nędzewicz.

W dalszych sprawozdaniach pojawiają się wzmianki o stażach i konsultacjach zarówno w instytucjach krajowych, jak i zagranicznych. Miały one na celu wymianę doświadczeń i przeszkolenie w pracy danego oddziału, ale i badania naukowe oraz kwerendy. Wiele nowych rozwiązań techniczno-administracyjnych mogło w ten sposób zostać z powodzeniem zaimplementowanych w bibliotece, szczególnie zaś w późniejszym okresie, kiedy to zostaje ona w pełni skomputeryzowana. Wyjazdy bibliotekarzy były nierzadko związane również z okolicznościowymi wystawami polskimi i międzynarodowymi, na których prezentowano nasze zbiory. Delegacja pracownika oznaczała wówczas niejako eskortę dla danego zabytku historii i kultury o dużej wartości. Staże i konsultacje, dziś zapewne stypendia i pobyty szkoleniowe, trwały natomiast średnio od dwóch tygodni do jednego miesiąca i realizowane były co roku zazwyczaj przez kilku pracowników. Wśród nich często z racji charakteru wykonywanych obowiązków znajdowali się kierownicy Oddziału Prac Naukowych. Miejscem docelowym były liczne ośrodki w Niemczech, Wielkiej Brytanii, Francji, Bułgarii, Słowacji, a nawet Hiszpanii, a także krajowe biblioteki m.in. Uniwersytetu Warszawskiego, Biblioteka Narodowa, Archiwum Główne Akt Dawnych czy Ossolineum we Wrocławiu. Z biegiem lat zasięg ten powiększa się o kolejne instytucje polskie i zagraniczne.

Przez kolejne lata zainteresowanie pracami naukowymi i dydaktycznymi w bibliotece nadal rosło. Rozbudowane zostały szkolenia wewnętrzne, a pracownicy prowadzili również zajęcia dydaktyczne dla studentów, m.in. na powołanym przy Wydziale Humanistycznym UMK w roku 1975/1976 Zaocznym Studium Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej. Wśród tych zajęć znalazły się takie przedmioty jak bibliotekarstwo i bibliografia, informacja naukowa, historia książki, nauki pomocnicze bibliotekoznawstwa oraz zagadnienia wydawnicze i księgarskie. Biblioteka zorganizowała także egzaminy dla kandydatów na bibliotekarza dyplomowanego, przyjmowała gości z Polski i za granicy, w tym grupy bibliotekarzy, młodzieży szkół średnich, studentów, delegacje rządowo-partyjne, przedstawicieli świata nauki oraz osoby zainteresowane. W roku 1975 dr Zofia Mołodcówna odnotowała w sprawozdaniu następującą uwagę:

Z doświadczeń całorocznych wynika, że punkt ciężkości pracy Oddziału przesuwa się coraz bardziej na działalność organizacyjno-konsultacyjną. Na merytoryczną działalność naukową (co należało pierwotnie do obowiązków działu) nie pozostaje już czasu¹⁶.

Taki charakter pracy wynikał zapewne z potrzeby zinstytucjonalizowania pewnych przejawów działalności biblioteki dla łatwiejszej i bardziej sprawnej koordynacji pracami całej instytucji. Niemniej byłoby błędem twierdzenie, że od tego momentu praca stricte naukowa na zawsze zniknęła z obowiązków kierownika oddziału, gdyż misją biblioteki nadal była działalność zmierzająca do organizowania i ulepszania warsztatu pracy naukowej i dydaktycznej uczelni.

W roku 1976 oficjalnie zwiększono skład osobowy oddziału. Od 1 października funkcję kierownika przejęła mgr Maria Nędzewicz, pracująca w tym dziale już od kwietnia¹⁷, a dodatkową obsadę stanowił mgr M. Józefowicz. W kolejnym roku do pomocy zaangażowana została ponownie młodszy bibliotekarz B. Kamińska. Oddział koordynował działalność naukową na podobnych zasadach jak w poprzedzających latach. W późniejszym czasie do obowiązków kierownika doszedł ponadto udział w posiedzeniach ogólnouniwersyteckich w sprawach wydawniczych oraz współpracy z zagranicą czy nagród za prace naukowe. Rok później do oddziału oddelegowani zostali Izabela Sąsiada oraz mgr Marta Polakiewicz, choć ta ostatnia z uwagi na uczestnictwo w praktykach wewnętrznych de facto nie współpracowała z działem przez cały rok. Praca oddziału obejmowała w tym czasie m.in. współorganizowanie konferencji, sympozjów i sesji naukowych, jak dla przykładu sesji z okazji obchodów dziesiątej rocznicy uchwalenia ustawy o bibliotekach (16 czerwca 1978 roku), podczas której wygłoszone zostały referaty i uroczyście otwarta wystawa fotografiki barwnej Olgierda Gałdyńskiego pt. „Wokół książki”, następnie II Seminarium Historii Fizyki (wraz z Komisją Historii Fizyki Polskiego Towarzystwa Fizycznego, 23 maja 1979 roku) czy sesji z okazji V Tygodnia Archiwów (wraz z Instytutem Historii i Archiwistyki UMK, 22 listopada 1979 roku). Warto w tym miejscu nadmienić, że w bibliotece już od początku odbywały się zwyczajowo prelekcje zarówno pracowników, jak i zaproszonych gości. Dla przykładu dnia 9 kwietnia 1979 roku odczyt nt. „Metod teorii informacji w naukach społecznych” wygłosił prof. dr hab. Roman Ingarden.

Liliana Lewandowska

¹² Sprawozdanie za 1953 r. – Archiwum BUMK, sygn. 1/190.
¹³ Dla przykładu w roku 1948 z inicjatywy dyrektora S. Burhardta powołano proseminarium bibliotekarskie, które odbyło od lutego do czerwca tego roku w sumie 8 spotkań o różnej tematyce: J. Serczyk nt. katalogu alfabetycznego oraz ustawy z 1947 roku, H. Baranowski nt. ram organizacyjnych bibliotek, E. Józefowicz nt. organizacji wewnętrznej bibliotek, H. Zgorzelska nt. egzemplarza obowiązkowego, E. Niedziałkowska nt. katalogowania alfabetycznego, M. Mołodcówna nt. bibliografii Estreichera oraz B. Serczykowa nt. drogi książki w bibliotece. Warto nadmienić, iż dla pierwszych dziesięcioleci działalności naukowo-dydaktycznej w bibliotece charakterystyczne były szkolenia o charakterze fachowym i ideologicznym, a ich frekwencja wynosiła niemalże 100%.
¹⁴ Sprawozdanie za 1968 r. – Archiwum BUMK, sygn. 1/204. M. Dunajówna, Z dziejów toruńskiego czasopisma „Thornische Wöchentliche Nachrichten und Anzeigen” (1760–1772), Toruń / Łódź 1960.
¹⁵ Tak przynajmniej wnioskować można z informacji zawartych w rocznych sprawozdaniach Oddziału, bowiem działalność w zakresie sporządzania umów za prace zlecone nie pojawia się we wcześniejszych raportach.
¹⁶ Sprawozdanie za 1975 r. – Archiwum BUMK, sygn. 1/211.
¹⁷ Można zatem mówić, iż od 1 kwietnia 1976 roku Oddział Prac Naukowych staje się dwuosobowy.